Cognitieve belasting is de hoeveelheid werk die het kortetermijngeheugen moet verzetten om een bepaalde taak uit te voeren. Zolang er genoeg geheugenruimte voor handen is, zijn taken geen probleem. Maar zodra de cognitieve belasting te groot wordt, worden we trager en maken we fouten. Datavisualisaties kunnen helpen om de cognitieve belasting omlaag te brengen en efficiënt informatie over te brengen. Maar hoe verlaag je cognitieve belasting?

Niets is zeker in het leven, behalve de dood en belastingen. Maar waar financiële belastingen als de inkomsten- en winstbelasting onze maatschappij draaiende houden, kunnen we de cognitieve belasting maar beter zo laag mogelijk houden. Hoe je dat doet? Daarvoor moeten we eerst even kijken naar hoe het kortetermijngeheugen werkt, waar die belasting vandaan komt en tot slot hoe we deze kunnen verlagen. Ik heb een Tableau Public-visualisatie bijgevoegd waarin alles nog eens wordt uitgelegd – maar dan cognitief minder belastend dan deze tekst.

Onze geheugens

Hoe zat het ook alweer? In deze blog legde ik uit dat we over drie soorten geheugen beschikken: het kortetermijngeheugen, het langetermijngeheugen en het sensorisch geheugen. Die laatste is een evolutionair overblijfsel dat ons in staat stelt razendsnel visuele afwijkingen (kleuren, vormen en posities) te herkennen in onze omgeving. We hoeven hier niet eens bewust bij stil te staan, dit gebeurt pre-attentief. Daarom zijn datavisualisaties zo effectief. 

Dat is alleen nog niet het hele verhaal. Je ziet dus direct dat die ene blauwe kolom donkerder is dan de ander, dat een lijn stijgt, of dat een paar stippen wat verder naar rechts staan dan andere. Maar dat leert ons nog weinig. Om datavisualisaties goed te interpreteren maken we ook gebruik van ons langetermijngeheugen. Zo hebben we geleerd dat een stijgende lijn staat voor groei. Of dat rode cijfers slecht zijn (tenminste, hier in het Westen). Zo kunnen we onze waarnemingen gedeeltelijk interpreteren door ze te koppelen aan herinneringen of sociale conventies.

Nu weten we dat die cijfers rood zijn, en dat dat slecht nieuws is. Maar we weten nog niet waar dat nieuws over gaat. Bovendien zijn niet alle visuele eigenschappen direct te interpreteren. Bekijk de taartdiagram hierboven maar eens. Er zijn voor zover ik weet geen sociale conventies die stellen dat kantoorartikelen altijd met oranje worden aangeduid. Deze informatie moeten we dus in de legenda vinden en in ons kortetermijngeheugen opslaan. Het probleem is alleen dat informatie daar maar een paar seconden blijft hangen. Bovendien kunnen we meestal niet meer dan zeven stuks informatie tegelijk onthouden, vaak zelfs minder.

Cognitieve belasting

De hoeveelheid informatie die we tegelijkertijd – bewust – moeten verwerken is cognitieve belasting. Vergelijk het met het werkgeheugen van een computer of telefoon: als er veel taken tegelijk openstaan, wordt het systeem trager en gaat het fouten maken. Meestal kunnen we een enkele visualisatie prima verwerken, maar het wordt al moeilijker als er meerdere visualisaties op een dashboard staan die geen van alle optimaal zijn vormgegeven. Hoe voorkom je een te hoge cognitieve belasting? Drie tips:

1. Begeleid de kijker

Visualisaties spreken voor zichzelf, denken we vaak ten onrechte. Daarbij vergeten we dat wij uren bezig zijn geweest met het samenstellen van de informatie, en de kijker hoogstens een paar seconden de tijd neemt. En wie niet weet waar hij of zij eigenlijk naar op zoek is, raakt gemakkelijk overdonderd door de informatie. Of hij/zij verzint zelf een vraag en mist daardoor mogelijk belangrijke andere informatie. Bekijk het onderstaande filmpje maar eens. 

De voorbijgangers krijgen nu een vraag, maar storten zich daar zo op dat ze de rest van de situatie volkomen uit het oog verliezen. Dit fenomeen heet veranderingsblindheid. Kortgezegd: we zien alleen wat we verwachten te zien. Help de kijker dus door aan te geven waar hij of zij op moet letten met heldere titels en instructies. 

2. Beperk de hoeveelheid informatie

Een visualisatie zegt meer dan duizend woorden. Toch kun je ook in een visualisatie te veel informatie stoppen. Ons kortetermijngeheugen is maar beperkt, dus moeten we spaarzaam omgaan met die capaciteit. Een tabel omtoveren tot een visualisatie helpt bijvoorbeeld al enorm met de interpretatie ervan. Heb je zeven of meer categorische waarden in je dataset? Kijk dan of je ze kunt groeperen, en maak anders gebruik van filters om de hoeveelheid informatie behapbaar te houden. 

Less is more, dat geldt ook voor het aantal visuele aanwijzingen. Aanwijzingen kunnen helpen – zie ook tip 1 – maar zijn net zo vaak overbodig. Als de gebruiker meerdere tekstuele aanwijzingen, labels, vormen en kleuren moet onthouden om een dashboard te interpreteren, gaat dit geheid mis. Wil je dat de gebruiker van een visualisatie toch nog meer kan zien? Maak dan gebruik van interactieve elementen in je dashboard. Stop bijvoorbeeld detailinformatie in een tooltip, of zorg voor drilldown-mogelijkheden om meer op een lager detailniveau.

3. Beperk visuele afleiding en ruis

Je kunt de kijker ook ontlasten door visuele afleidingen te beperken. Wanneer we een dashboard maken, hebben we al snel de neiging om te veel te willen benadrukken of om lege ruimtes op te vullen om het “mooier” te maken. Dit leidt alleen maar af. Wees dus spaarzaam met het gebruik van opvulling, achtergronden en grid lines, en beperk felle, verzadigde kleuren alleen voor de informatie die je wil uitlichten. Dit wordt de inkt-tot-informatieratio genoemd: hoe minder visuele aanwijzingen je nodig hebt om je boodschap over te brengen, hoe beter. 

Last but not least: pas op dubbele signalen. Als je kleur gebruikt in meerdere visualisaties, moeten ze onderscheidend zijn. Wanneer een product-subcategorie in een visualisatie blauw is, associëren we blauw met die sub-categorie. Als blauw in een andere visualisatie de mate van winstgevendheid moet uitbeelden, is dat visueel verwarrend. Ditzelfde geldt natuurlijk ook voor vormen.

Denk je nu: “wat een lap tekst, hoe verlaag ik de cognitieve belasting?” Dat treft. Hieronder heb ik alle tips in een Tableau Public-story geplaatst. Mocht deze niet goed te bekijken zijn in je browser, kun je ook eens een kijkje nemen op mijn Tableau Public-profiel.


Wil je meer weten over cognitieve belasting, je verschillende geheugens en effectieve datavisualisaties? Klik hier voor het complete overzicht van al mijn blogs, of bekijk mijn profiel op The Information Lab of op Tableau Public.

Bekijk onze andere blogs over Tableau, Alteryx, and Snowflake.

Werk samen met een van onze consultants en haal alles uit je data. 

Neem contact met ons op, en wij helpen je meteen.